Puraanic Subject Index पुराण विषय अनुक्रमणिका

कुश

टिप्पणी : शतपथ ब्राह्मण १.३.१.३ का कथन है कि पात्र सम्मार्जन/धोना देवों के लिए दो प्रकार से किया जाता है जबकि मनुष्यों के लिए एक प्रकार से। देवों के लिए आपः से तथा ब्रह्म से पात्र का सम्मार्जन किया जाता है जबकि मनुष्यों के लिए केवल आपः से। और यज्ञ कर्मकाण्ड में आपः का कार्य कुशा से लिया जाता है तथा ब्रह्म का यजु से। इस कथन में ब्रह्म से सम्मार्जन से क्या तात्पर्य हो सकता है, इसका और आगे स्पष्टीकरण श्री गोवान तथा ब्रह्माण्ड पुराण १.१.५.६१ के आधार पर किया जा सकता है। श्री गोवान का मत है कि सृष्टि से पहले यह जगत सममित था। सृष्टि होने के पश्चात् जड पदार्थ की सममिति का बहुत सा अंश नष्ट हो गया। लेकिन सममिति कभी नष्ट नहीं होती। अतः वह विद्युत् आवेश आदि के रूप में जड पदार्थ पर अभी भी विद्यमान है। ब्रह्माण्ड पुराण इससे भी आगे गया है और बताया है कि सृष्टि करते समय ब्रह्मा ने स्थावर या जड पदार्थ में विपर्यास के रूप में प्रवेश किया, तिर्यकों में शक्ति के रूप में, मनुष्यों में सिद्धि और बुद्धि के रूप में तथा देवों में पुष्टि के रूप में। यह तो सम्मार्जन का एक प्रकार है जो केवल देवों हेतु पात्र सम्मार्जन के लिए किया जाता है। सम्मार्जन का दूसरा अंश आपः है जो कुशा द्वारा किया जाता है। कुशा से क्या तात्पर्य है, इसका प्रत्यक्ष रूप से तो कहीं उल्लेख नहीं है। लेकिन परोक्ष कथनों से कुशा को समझना होगा। ब्रह्म पुराण १.११०.४१ में उल्लेख है कि केशव ने स्वरोमों से उत्पन्न कुशों से पितरों का तर्पण किया। इसका अर्थ यह हुआ कि रोमांच की अवस्था कुश उत्पन्न होने की अवस्था है। रोमांच को कण्टक कहा जाता है। शतपथ ब्राह्मण ५.३.२.७ में उल्लेख है कि मित्र की स्थिति में न तो कुश ही हिंसा करता है, न ही कांटा। मित्र सबका मित्र होता है। शतपथ ब्राह्मण ३.१.२.१६ में उल्लेख है कि पुरुष के शरीर पर जहां भी कुश आदि चुभ जाता है, वहां से लोहित रक्त निकलने लगता है। इसका कारण यह है कि मनुष्य के त्वचा नहीं होती। मनुष्य ने अपनी त्वचा गौ को दे दी थी। इसी कारण से मनुष्य को त्वचा के स्थान पर वस्त्र धारण करने पडते हैं। शतपथ ब्राह्मण ५.२.१.८ में उल्लेख है कि नेष्टा नामक ऋत्विज जब यजमान-पत्नी को यज्ञमण्डप में लाता है तो उसको कौश(कुश-निर्मित वस्त्र) धारण करा देता है। इसका कारण यह है कि नाभि से पत्नी का नाभि से नीचे का भाग अमेध्य होता है, जबकि दर्भ या कुश मेध्य होते हैं। इन सभी उल्लेखों में कुश का अर्थ रोमांच लेना होगा।

     ऐसा कहा जा सकता है कि मार्जन का, संशोधन का कार्य वरुण देवता का है और वरुण देवता मार्जन का कार्य बन्धन लगा कर, बन्धन में डालकर, ग्रन्थियां उत्पन्न करके करता है। वैदिक साहित्य में प्रयत्न किया गया है कि किस प्रकार कम से कम बन्धन लगाते हुए मार्जन का कार्य सम्पन्न किया जाए। इसका उपाय यह सोचा गया कि वरुण के साथ मित्र देवता की भी प्रतिष्ठा की जाए। मित्र का प्रभाव जितना अधिक होगा, वरुण का प्रभाव उतना ही कम होता जाएगा।

          कथासरित्सागर ९.१.७३ में एक कथा आती है कि वाल्मीकि ने लव को उसकी शय्या पर नहीं देखा तो सीता के भय से उन्होंने कुश से उसकी देह का निर्माण कर उसको लव के स्थान पर रख दिया। वही बाद में सीता-पुत्र कुश कहलाया। यह कथा बहुत सार्थक प्रतीत होती है। लव/रव का तात्पर्य श्रव, श्रवण हो सकता है क्योंकि लव का राज्य श्रावस्ती पुरी में है। यह श्रवण श्रुति का कोई रूप हो सकता है। लेकिन यह श्रवण वाल्मीकि के काम का नहीं है क्योंकि यह वर्म, कवच नहीं बन सकता। अतः वाल्मीकि लव को नहीं देख पाता। वाल्मीकि के काम तो कुश ही है जो रोमांच उत्पन्न करता है, कवच बनता है।  

     जैसा कि ऊपर उल्लेख किया जा चुका है, शतपथ ब्राह्मण ५.३.२.७ में उल्लेख है कि मित्र की स्थिति में न तो कुश हिंसा करता है, न कांटा। इस कथन को और आगे ले जाया जा सकता है। दैनिक जीवन में घटने वाली प्रत्येक सामान्य सी घटना भी जब हमारे ऊपर कांटे जैसा प्रभाव डाले और हमारा मैत्री भाव स्थिर रहे, तभी मित्र की स्थिति कही जा सकती है। यही पुराणों के कौशिक विश्वामित्र की स्थिति हो सकती है। विश्वामित्र को पुराणों में मूल रूप से क्षत्रिय कहा जाता है जिन्होंने अपनी साधना से ब्राह्मणत्व प्राप्त किया। ब्रह्मत्व प्राप्ति का एक उपाय तो विश्वामित्र ने यह किया कि उन्होंने अजीगर्त ब्राह्मण के मध्यम पुत्र शुनःशेप को अपने ज्येष्ठ पुत्र के रूप में स्वीकार कर लिया। आख्यान इस प्रकार है कि अजीगर्त ब्राह्मण ने गायों के बदले अपने मध्यम पुत्र शुनःशेप को बेच दिया जिसकी पुरुष यज्ञ में बलि दी जानी थी। विश्वामित्र के १०० पुत्र थे। जब विश्वामित्र ने यज्ञ में शुनःशेप के जीवन की रक्षा की तो शुनःशेप विश्वामित्र का दत्तक पुत्र बनने को तैयार हो गया लेकिन उसकी शर्त यह थी कि वह ज्येष्ठ पुत्र के रूप में रहेगा। विश्वामित्र ने अपने १०० पुत्रों से पूछा। उनमें जो ५० शुनःशेष से ज्येष्ठ थे, उन्होंने शुनःशेप का कनिष्ठ भ्राता बनना अस्वीकार कर दिया। उन्हें विश्वामित्र ने शाप दे दिया कि तुम्हारी सन्तानें दस्यु आदि हों। विश्वामित्र के शेष ५० पुत्रों में मधुच्छन्दा ज्येष्ठ था। इन सभी ५० पुत्रों ने शुनःशेप का कनिष्ठ भ्राता बनकर रहना स्वीकार कर लिया। शुनःशेप का दूसरा नाम देवरात हो गया। ऋग्वेद का आरम्भ मधुच्छन्दा ऋषि के सूक्तों से होता है। इस आख्यान पर ध्यान दिया जाए तो यह मध्यम का ज्येष्ठ में रूपान्तरण है। मधुच्छन्दा विश्वामित्र का मध्यम पुत्र था, लेकिन वह एक प्रकार से शुनःशेप के पश्चात् ज्येष्ठ बन गया। इस रूपान्तरण की तुलना लौकिक संगीत के मध्यम स्वर की वैदिक संगीत के प्रथम स्वर में रूपान्तर होने से की जा सकती है। लौकिक संगीत में जो स्वर मध्यम कहा जाता है, वही वैदिक सामगान में प्रथम स्वर कहा जाता है। दूसरे शब्दों में, लौकिक संगीत में मध्यम स्वर की आवृत्ति षड्ज और निषाद स्वरों के बीच में होती है, लेकिन सामगान में उसकी आवृत्ति सबसे अधिक होती है। अब दूसरी ओर अजीगर्त या ऋचीक के ब्राह्मण वंश की ओर भी देखना होगा कि उन्होंने क्षत्रियत्व के अंश का ग्रहण कैसे किया। उन्होंने गाधि की कन्या सत्यवती का पाणिग्रहण किया। सत्यवती को कौशिकी भी कहा जाता है। फिर उनके जमदग्नि और उनके परशुराम क्षत्रिय गुण वाले पुत्र हुए जिन्होंने ब्राह्मणत्व की रक्षा के लिए दुष्ट क्षत्रियों का नाश किया। इस कथा का और अधिक विस्तार भविष्य में अपेक्षित है।

क्षत्रिय और ब्राह्मण का एक अन्तर बहुत सूक्ष्म रूप से शतपथ ब्राह्मण १.४.१.१७ में बताया गया है। आख्यान है कि विदेह माथव राजा जब अग्नि को अपने मुख में धारण करने में असमर्थ हो गया तो वह अग्नि पृथिवी पर गिर पडी और उसने पृथिवी को जलाना आरम्भ कर दिया। उसने सब नदियों को जला दिया, लेकिन जो सदानीरा(जिसमें सदा नीर रहता है-सायण भाष्य) नदी है, जो गिरि के उत्तर में बहती है, उसे नहीं जलाया। जिस भाग को उसने जला दिया, उसमें तो बहुत से ब्राह्मण निवास करते हैं। जो भाग नहीं जलाया, वह ब्राह्मणों के निवास के अयोग्य है। इस प्रकार सदानीरा नदी मर्यादा है। सदानीरा नदी के एक ओर विदेह है, एक ओर कोसल राज्य। कोसल राज्य ब्राह्मणों के निवास के अयोग्य है। कोसल शब्द का मूल कुश प्रतीत होता है। अग्नि द्वारा जलाने से तात्पर्य पापों को जलाने से हो सकता है।

     वैदिक साहित्य में एक तो कुश शब्द है, एक कुशी। कर्मकाण्ड में उद्गाता गण द्वारा सामगान करते समय जो प्रादेशमात्र काष्ठ खण्ड पृथिवी पर स्थापित किया जाता है, उसे वैदिक पदानुक्रम कोश में कुशी कहा गया है। कुशी दो प्रकार की होती है स्वर्ण और रजत प्रकार की(तैत्तिरीय ब्राह्मण १.५.१०.७, शतपथ ब्राह्मण ३.६.२.९ इत्यादि)। इन्हें दीक्षा और तप कहा गया है। अन्यत्र(तैत्तिरीय ब्राह्मण) अहोरात्र कहा गया है जिनसे आदित्य का जन्म होता है। जैमिनीय ब्राह्मण ३.४० में सामगान के निधन की तुलना कुशी से की गई है जिसके द्वारा दिशाओं का वेधन किया जाता है, वैसे ही जैसे कुशी द्वारा चर्म का वेधन किया जाता है। वर्तमान काल में कुशी का महत्त्व इसलिए है कि गौतम बुद्ध की मृत्यु कुशीनारा स्थान पर कही जाती है और बौद्ध धर्मावलम्बियों में इन दोनों शब्दों का बहुत महत्त्व है। वैदिक दृष्टिकोण से, कुशीनारा से तात्पर्य कर्मकाण्ड की अन्वाहार्यपचन अग्नि या दक्षिणाग्नि से हो सकता है। इस अग्नि का देवता नल नैषध है। पुराणों का नल-दमयन्ती आख्यान प्रसिद्ध ही है। नल के बारे में प्रसिद्ध है कि उसे जो ८ वरदान मिले हुए थे, उनमें से एक वरदान यह था कि वह जहां चाहेगा, वहीं जल प्रकट हो जाएगा। और पुराणों का सार्वत्रिक श्लोक है आपो नारा इति प्रोक्ता, अर्थात् आपः को नारा कहा जाता है। नर शब्द इंगित करता है कि इस स्थिति में द्यूत विद्यमान हो भी सकता है, नहीं भी।

 

अधिपति-ज्योतिष्मान्/हिरण्यरेता

वर्ष नाम

अग्नि ११९.११

कूर्म

गरुड १.५७.९

देवीभागवत ८.१२.३०(हिरण्यरेता)

ब्रह्माण्ड १.२.१९.५४

भागवत ५.२०.१४

मत्स्य १२२.६५

वराह ८७.१

विष्णु २.४.३४

उद्भिद

 

उद्भिद

वसु

उद्भिद

वसु

उन्नत/श्वेत

श्वेत/उद्भिद्

उद्भिद

धेनुमान्

 

वेणुमान्

वसुदान

वेणुमण्डल

वसुदान

लोहित/वेणुमण्डल

लोहित/वेणुमण्डल

वेणुमान्

द्वैरथ

 

द्वैरथ/स्वैरथ

दृढरुचि

रथाकार

दृढरुचि

जीमूत/स्वैरथाकार

जीमूत/रथाकार

वैरथ

लम्बन

 

लम्बन

नाभिगुप्त

लवण

नाभिगुप्त

हरिकं/लवण

हरि/बलाधनं

लम्बन

धैर्य्य

 

धृति

स्तुत्यव्रत

धृतिमद्

स्तुत्यव्रत

ककुद्/धृतिमान्

x

धृति

कपिल

 

प्रभाकर

विविक्त

प्रभाकर

विविक्त

महिष/प्रभाकर

x

प्रभाकर

प्रभाकर

 

कपिल

देवक

कपिल

वामदेव

कपिल

x

कपिल

 

पर्वत नाम

अग्नि ११९.१३

कूर्म १.४९.२०

गरुड १.५७.१०

देवीभागवत ८.१२.३०

ब्रह्माण्ड १.२.१९.५४

भागवत ५.२०.१५

मत्स्य १२२.५१

वराह ८७.१

विष्णु २.४.४१

विद्रुम

विद्रुम

विद्रुम

चक्र

विद्रुम

चक्र

कुमुद/विद्रुमोच्चय

कुमुद/विद्रुम

विद्रुम

हेमशैल

होम/हेम

हेमशैल

चतुःशृङ्ग

हेम

चतुःशृङ्ग

उन्नत/हेम

उन्नत/हेम

हेमशैल

द्युतिमान्

द्युतिमान्

द्युतिमान्

कपिल

द्युतिमान्

कपिल

बलाहक/द्युतिमान्

बलाहक

द्युतिमान्

पुष्पवान्

पुष्पवान्

पुष्पवान्

चित्रकूट

पुष्पवान्

चित्रकूट

द्रोण/पुष्पवान्

द्रोण/पुष्पवान्

पुष्पवान्

कुशेशय

कुशेशय

कुशेशय

देवानीक

कुशेशय

देवानीक

कङ्क/कुशेशय

कङ्क/कुशेशय

कुशेशय

हरि

हरि

हरि

ऊर्ध्वरोमा

हरि

ऊर्ध्वरोमा

महिष/हरि

महिष/हरि

हरि

मन्दराचल

मन्दर

मन्दराचल

द्रविण

मन्दर

द्रविण

ककुद्मान्/मन्दर

ककुध्र/मन्दर

मन्दराचल

 

नदी नाम

अग्नि

कूर्म १.४९.२१

गरुड १.५७.११

देवीभागवत ८.१२.३३

ब्रह्माण्ड १.२.१९.६१

भागवत ५.२०.१५

मत्स्य १२२.७१

वराह ८७.३

विष्णु २.४.४२

 

धूतपापा

धूतपापा

रसकुल्या

धूतपापा

रसकुल्या

धूतपापा/योनि

प्रतोया/ प्रवेशा

धूतपापा

 

शिवा

शिवा

मधुकुल्या

शिवा

मधुकुल्या

सीता/निशा

शिवा/ यशोदा

शिवा

 

पवित्रा

पवित्रा

मित्रविन्दा

पवित्रा

मित्रविन्दा

पवित्रा/वितृष्णा

चित्रा/ कृष्णा

पवित्रा

 

सम्मिता

सन्मति

श्रुतविन्दा

सन्तति

श्रुतविन्दा

ह्रादिनी/चन्द्रभा

ह्रादिनी/ चन्द्रा

सम्मति

 

विद्युत्

विद्युदभ्रा

देवगर्भा

विद्युत्/विद्युद्दम्भा

देवगर्भा

विद्युत्/शुक्ला

विद्युल्लता/ शुक्ला

विद्युत/विद्युदम्भा

 

प्रभा

मही

घृतच्युत्

दम्भा

घृतच्युता

पुण्ड्रा/विभावरी

वर्णा/ विभावरी

अम्भा

 

रामा

x

मन्दमालिका

मही

मन्त्रमाला

महती/धृति

महती/ धृति

मही

 

कुश

संदर्भ

*अग्निष्टोम प्रातःसवनम् : अथ दक्षिणे द्वार्बाहौ कुशहस्तमुपनिगृह्य दर्भणं प्रवयति दर्भणे स्पन्द्यां विष्णोः स्यूरसीति बौ.श्रौ.सू. 6.25

*द्वौ कुशमयौ वेदावेकं मौञ्जं वेदं बौ.श्रौ.सू. 9.5:8

*अथैतं कुशमयं वेदं विस्रस्य दध्ना मधुमिश्रेण समज्य जघनेन प्रचरणीयं महावीरं प्रतीचीनाग्रं संस्पृष्टं विस्तृणाति बौ.श्रौ.सू. 9.15

*अग्निचयनम् : उखाः संभरिष्यन्नुपकल्पयते अश्वं च गर्दभं च तयोरेव रशने मौञ्ज्यौ वा कुशमय्यौ वा। - बौ.श्रौ.सू. 10.1:2

**पर्णमयमिध्ममित्यथ वृथाग्निमुपसमाधाय कुशमयं बर्हिं स्तीर्त्वा पर्णमयान्परिधीन्परिधाय - - - - बौ.श्रौ.सू. 14.16

*अश्वमेध : द्वे रशने मौञ्जं च कुशमयीं चोभे त्रयोदशारत्नि बौ.श्रौ.सू. 15.2:3

*ऐषीकं शूर्पमिति। सूत्रं बौधायनस्य दर्भमयं कुशमयं वेति शालीकि प्रत्यक्षमित्यौपमन्यवः। - बौ.श्रौ.सू. 21.2:22

*इध्माबर्हिषोरुपसादनं इति। - - - - -अत्रैवास्मा आसीनायेध्माबर्हिराहरेत्तदादाय प्राङि्यात्कुशहस्तश्च पृष्ठ्याकालं प्राङ् स्तृणन्गच्छेदिति। - बौ.श्रौ.सू. 21.14

*स्वयंकृतेष्विति। सूत्रं शालीकेरत्रो ह स्माह बौधायनो गोन्यासप्रमृदितानां कुशानां बर्हिः संनह्येत्स्वयंपतितानां काष्ठानामिध्मं बौ.श्रौ.सू. 22.17

*कोशं बर्हिः। - का.श्रौ.सू. 1.3.12

*कुशौ समावप्रशीर्णाग्रावनन्तर्गर्भौ कुशैः छिनत्ति पवित्रे स्थ इति का.श्रौ.सू. 2.3.30

*वसोः पवित्रमिति पवित्रमस्यां बध्नाति कुशौ। त्रिवृद्वा। - का.श्रौ.सू. 4.2.15

*अग्नेर्जनित्रमिति शकलमादाय वेद्यां करोति। वृषणाविति कुशतरुणे तस्मिन् का.श्रौ.सू. 5.1.2

*कुशप्रस्वः प्रस्तर उपसन्नद्धः का.श्रौ.सू. 5.1.20

*त्र्येण्या शलल्या विनीय त्रीणि कुशतरुणान्यन्तर्दधात्योषध इति का.श्रौ.सू. 5.2.15

*अनैडकीरूर्णाः प्रक्षाल्याश्लेषयेत्तयोः। कुशोर्णा वा ऽभावे। - का.श्रौ.सू. 5.3.8

*ओषध इति कुशतरुणं तिरस्कृत्य स्वधित इति परशुना प्रहरति का.श्रौ.सू. 6.1.12

*परिवीयमाणायानुवाचयति त्रिगुणं त्रिव्यामा कौशीं रशना तया नाभिमात्रे त्रिवृतं परिव्ययति। - का.श्रौ.सू. 6.3.13

*द्विगुणरशनया द्विव्यामया कौश्या पाशं कृत्वाऽन्तरा शृङ्गमभिदक्षिणं बध्नात्यृतस्य त्वेति। - का.श्रौ.सू. 6.3.24

*यूपवत्कुशतरुणम्(अन्तर्दधाति) का.श्रौ.सू. 7.2.8

*कुशपवित्रैश्चित्पतिर्मेति पावयति सप्तभिः सप्तभिः प्रतिमन्त्रमच्छिद्रेणेति - - -का.श्रौ.सू. 7.3.1

*मैत्रावरुणमयं वामिति। पयसा श्रीणात्येनं कुशावन्तर्धाय राया वयमिति का.श्रौ.सू. 9.6.9

*हूयमानेषु कुशतरुणेन जुहोत्यहं त्वदस्मीत्यहं त्वदस्मीति का.श्रौ.सू. 10.9.31

*नेष्टा पत्नीमानेष्यन्कौशं वासः परिधापयति चण्डातकं दहरं वा। - का.श्रौ.सू. 14.4.21

*पञ्चगृहीतेनोद्गृह्णन्नभिजुहोति सजूरब्द इति। कुशस्तम्बमुपदधाति मध्ये तूष्णीम् का.श्रौ.सू. 17.3.1

*उत्तरवेदिं निवपति चत्वारिंशत्पदां युगमात्रीं वा सर्वतः कुशस्तम्बे का.श्रौ.सू. 17.3.13

*(यदि मन्थन पर अग्नि उत्पन्न न हो तो आहुति) : कुशस्तम्बे वा का.श्रौ.सू. 25.4.6

*कुशतरुणेन जुहोति हुतस्य चाहुतस्य चाहुतस्य हुतस्य च पीतापीतस्य सोमस्येन्द्राग्नी पिबतं सुतमिति। वषट्कृते। - का.श्रौ.सू. 25.12.1

*समस्तपाण्यङ्गुष्ठोऽग्रेणाहवनीयं परीत्य दक्षिणतः कुशेषूपविशेत् आश्वलायन श्रौ.सू. 1.12.8

*पूर्वामाहुतिं हुत्वा कुशेषु सादयित्वा गार्हपत्यमवेक्षेत पशू्न्मे मच्छेति। अथोत्तरां - - - भूयिष्ठं स्रुचि शिष्ट्वा त्रिरनुप्रकम्प्यावमृज्य कुशमूलेषु निमार्ष्टि पशुभ्यस्त्वेति। - आ.श्रौ.सू. 2.3.20

*अथैनां कुशैः प्रक्षाल्य चतस्रः पूर्णाः प्रागुदीच्योर्निनयतृतुभ्य स्वाहा दिग्भ्य स्वाहा - - - -आ.श्रौ.सू. 2.4.13

*पञ्चमीं कुशदेशे पृथिव्याममृतं जुहोम्यग्नये वैश्वानराय स्वाहेति। षष्ठं पश्चाद्गार्हपत्यस्य प्राणममृते जुहोम्यमृतं प्राणे जुहोमि स्वाहेति आ.श्रौ.सू. 2.4.14

*- - - - -शीतोष्णा अपः समानीयैकविंशतिमासु यवान्कुशपिञ्जूलांश्चावधाय ताभिरद्भिरवर्थं कुर्वीत ताभिरेनमाप्लायवयेज्जीवानामस्यता 3 । - - आ.श्रौ.सू. 6.9.1

*यावत्यो यावत्यः कुशानां नवतो दशतो वा। निष्केवल्ये तावतिसूक्ता मध्यंदिनाः स्युरिति महान्यायः। - आ.श्रौ.सू. 8.5.7

*विवाहे प्रतिश्रुति होमः : दक्षिणेन कुशानादाय सव्येनापनोति। दक्षिणं जान्वाच्य प्रागग्रैः कुशैः परिस्तृणाति। त्रिवृत् पञ्चवृद्वा। पुरस्तात् प्रथमम्। अथ पश्चान्मूलान्यग्रैः प्रच्छादयति - - - कौषीतक गृह्य सूत्र 1.3.6

*विवाहे प्रतिश्रुतिहोमः : दक्षिणेन कुशानादाय सव्येनापनोति। - - -  अलंकृत्य कुशतरुणाभ्यां प्रदक्षिणमग्निं त्रिः पर्युक्षति महान्तं कोशं इति कौ.गृ.सू. 1.5.1

*गर्भ रक्षणम् : तृतीये मासि पुंसुवनम्। पुष्येण श्रवणेन वा सोमांशुं प्रेषयित्वा कुशदण्डकं वा न्यग्रोधस्य वा स्कन्धस्यान्त्यां शुङ्गां यूपस्याग्निष्ठां वा संस्थिते वा यज्ञे जुह्वः संस्रवाम् कौ.गृ.सू. 1.12.8

*चूळाकर्म : अग्निमुपसमाधाय - - - - अनळुहं कुशभित्तिं च केशप्रतिग्रहणमादर्शं लोहक्षुरं नवनीतं चोत्तरत उपनिदधाति। - कौ.गृ.सू. 1.21.6

*चूडाकर्म : - - - केशपक्षं त्रिरभ्यनक्ति। एवमेव नवनीतेन छित्वा। ओषधे त्रायस्वैनम् इति कुशतरुणमन्तर्निदधाति। केशान् कुशतरुणं चादर्शेन स्पृष्ट्वा तेजोऽसि स्वधितिष्टे पिता मैनं हिंसीः इति लोहक्षुरमादत्ते येनावपत् सविता क्षुरेण - - - इति केशाग्राणि छिनत्ति कुशतरुणं वा। - कौ.गृ.सू. 1.21.10

*उपनयने सावित्र्यनुवचनम् : अभिवाद्य पादावाचार्यस्य च पाणी प्रक्षाल्य मूले कुशतरुणान् गृह्णाति। तान् सव्येनाचार्योऽग्रे संगृह्य दक्षिणेनाद्भिः परिषिञ्चति। - - - कौ.गृ.सू. 2.4.3

*समा ते कुशतरुणानादाय आनळुहेन गोमयेन मूलकुण्डं कृत्वा यथोक्तमद्भिः परिषिञ्चति कौ.गृ.सू. 2.4.24

*सर्पबलिः : उत्तरेणाग्निं प्रागग्रेषु कुशेषु शुचौ वा देशे दिव्यानां सर्पाणामधिपतिं उन्नीयताम् दिव्याः सर्पा उन्नीयताम् इत्यपो निनयति कौ.गृ.सू. 4.2.3

*और्ध्वदेहिकम् : प्रेतमाहिताग्निं ज्ञात्वाजस्रानग्नीन् कुर्वन्ति। विहारं दक्षिणतो विहृत्य। कुशानामेवमग्रता। - कौ.गृ.सू. 5.1.6

*अप्रच्छिन्नाग्रावनन्तर्गर्भौ प्रादेशमात्रौ कुशौ नाना ऽन्तयोर्गृहीत्वा ऽङ्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यां उत्तानाभ्यां पाणिभ्यां आ.गृ.सू. 1.3.3

*त्रेण्या च शलल्या त्रिभिश्च कुशपिञ्चूलैर्रूध्वं सीमन्तं व्यूहति भूर्भुवः स्वरोमिति त्रिः आ.गृ.सू. 1.14.4

*चतसृषु चतसृषु कुशसूनासु चतसृषु दिक्षु बलिं हरेद्यास्ते रुद्र पूर्वस्यां दिशि सेना आश्वलायन गृह्य सूत्र 4.9.20

*स वै कुशैः(अग्निं) उद्धरति दारुभिर्वा अग्र उद्धरति दारुभिरग्रे दारुभिरपरं जामि कुर्यात्समदं कुर्यादापो वै वर्षा आपः कुशा वर्षा ऋतून्प्राविशदद्भिरेवैनमेतदद्भ्यो निर्मिमीते। - काण्व शतपथ ब्राह्मण 1.2.3.9

*केश वपनम् : स कुशतरुणकमभिनिदधात्योषधे त्रायस्वेति वज्रो वा एष यत्क्षुरस्तदेनमेतदोषधिभिरेवान्तर्दधाति तथैनमेष वज्रो न हिनस्ति स्वधिते मैन ँ हि ँसीरिति प्रच्छिनत्ति का.श.ब्रा. 4.1.2.5

*अथैनं कुशतरुणकैः पवयति पवित्रं वै मेधः कुशाः पवित्रपूतो मेध्यो दीक्षा इति तदेकमेव स्यादयं वाव पवित्रं योऽयं पवते स वा अयमेक इवैव पवते सो ऽयं पुरुषे ऽन्तः प्रविष्टः प्राङ् च प्रत्यङ् च तौ प्राणोदानौ का.श.ब्रा. 4.1.3.14

*सो ऽधिमन्थनमादत्ते ऽग्नेर्जनित्रमसीत्येतस्माद्धि दारुणो ऽधिजायते वृषणौ स्थ इति कुशतरुणके तद्याविमौ स्त्रिया एतावेवैता उर्वश्यसीत्यधरारणिम् आयुरसीत्याज्यविलापन्यामनक्ति पुरूरवा असीत्युत्तरारणिम् का.श.ब्रा. 4.4.1.14

*यूप व्रश्चनम् : अथ यत्र वृश्चन्भवति तत्कुशतरुणकमभिनिदधात्योषधे त्रायस्वेति वज्रो वा एष यत्परशुस्तदेनमेतद् ओषधिभिरेवान्तर्दधाति तथैनमेष वज्रो न हिनस्ति स्वधिते मैन ँ हि ँसीरिति प्रहरति का.श.ब्रा. 4.6.4.13

*अथैतां परिस्रुतमाहरन्ति तां कुशपवित्रेण पवयति पवित्रं वै मेधः कुशाः पवित्रपूतया मेध्यया प्रचराणीति। - का.श.ब्रा. 7.5.1.14

*हानौ तूपायनशब्दशेषत्वात् कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानवत्तदुक्तम् ब्रह्मसूत्र 3.3.26

Modern technology of saving memory on a disk involves coating of a surface with an anisotropic  magnetic material whose particles have axial shape. The advantage of axial shape is that the magnetic field of one particle does not interact with the magnetic field of the other. Thus, to feed some information, the magnetic field inside one axial particle can be changed while other particles will remain unaffected. It seems that the same idea has been expoited in the area of consciousness also. There is so much talk of axis in ancient mythology. In common parlance, there is still a word called Kushaagra Buddhi for one who has sharp intellect.  Here Kusha is a grass which has sharp edges. This can be called a form of axis. The plough is another example of an axis used to write information, supposedly on earth. Our whole body is covered with fine hair. These hair are also a form of axis. And the palm, face etc.  are  free from hair. Palm is used to write the information on hair.

Smriti

Further details

 

प्रथम लेखन १७-६-२०११ ई.(आषाढ कृष्ण द्वितीया, विक्रम संवत् २०६८)

कुश

टिप्पणी : शतपथ ब्राह्मण १.३.१.३ का कथन है कि पात्र सम्मार्जन/धोना देवों के लिए दो प्रकार से किया जाता है जबकि मनुष्यों के लिए एक प्रकार से। देवों के लिए आपः से तथा ब्रह्म से पात्र का सम्मार्जन किया जाता है जबकि मनुष्यों के लिए केवल आपः से। और यज्ञ कर्मकाण्ड में आपः का कार्य कुशा से लिया जाता है तथा ब्रह्म का यजु से। इस कथन में ब्रह्म से सम्मार्जन से क्या तात्पर्य हो सकता है, इसका और आगे स्पष्टीकरण श्री गोवान तथा ब्रह्माण्ड पुराण १.१.५.६१ के आधार पर किया जा सकता है। श्री गोवान का मत है कि सृष्टि से पहले यह जगत सममित था। सृष्टि होने के पश्चात् जड पदार्थ की सममिति का बहुत सा अंश नष्ट हो गया। लेकिन सममिति कभी नष्ट नहीं होती। अतः वह विद्युत् आवेश आदि के रूप में जड पदार्थ पर अभी भी विद्यमान है। ब्रह्माण्ड पुराण इससे भी आगे गया है और बताया है कि सृष्टि करते समय ब्रह्मा ने स्थावर या जड पदार्थ में विपर्यास के रूप में प्रवेश किया, तिर्यकों में शक्ति के रूप में, मनुष्यों में सिद्धि और बुद्धि के रूप में तथा देवों में पुष्टि के रूप में। यह तो सम्मार्जन का एक प्रकार है जो केवल देवों हेतु पात्र सम्मार्जन के लिए किया जाता है। सम्मार्जन का दूसरा अंश आपः है जो कुशा द्वारा किया जाता है। कुशा से क्या तात्पर्य है, इसका प्रत्यक्ष रूप से तो कहीं उल्लेख नहीं है। लेकिन परोक्ष कथनों से कुशा को समझना होगा। ब्रह्म पुराण १.११०.४१ में उल्लेख है कि केशव ने स्वरोमों से उत्पन्न कुशों से पितरों का तर्पण किया। इसका अर्थ यह हुआ कि रोमांच की अवस्था कुश उत्पन्न होने की अवस्था है। रोमांच को कण्टक कहा जाता है। शतपथ ब्राह्मण ५.३.२.७ में उल्लेख है कि मित्र की स्थिति में न तो कुश ही हिंसा करता है, न ही कांटा। मित्र सबका मित्र होता है। शतपथ ब्राह्मण ३.१.२.१६ में उल्लेख है कि पुरुष के शरीर पर जहां भी कुश आदि चुभ जाता है, वहां से लोहित रक्त निकलने लगता है। इसका कारण यह है कि मनुष्य के त्वचा नहीं होती। मनुष्य ने अपनी त्वचा गौ को दे दी थी। इसी कारण से मनुष्य को त्वचा के स्थान पर वस्त्र धारण करने पडते हैं। शतपथ ब्राह्मण ५.२.१.८ में उल्लेख है कि नेष्टा नामक ऋत्विज जब यजमान-पत्नी को यज्ञमण्डप में लाता है तो उसको कौश(कुश-निर्मित वस्त्र) धारण करा देता है। इसका कारण यह है कि नाभि से पत्नी का नाभि से नीचे का भाग अमेध्य होता है, जबकि दर्भ या कुश मेध्य होते हैं। इन सभी उल्लेखों में कुश का अर्थ रोमांच लेना होगा।

     ऐसा कहा जा सकता है कि मार्जन का, संशोधन का कार्य वरुण देवता का है और वरुण देवता मार्जन का कार्य बन्धन लगा कर, बन्धन में डालकर, ग्रन्थियां उत्पन्न करके करता है। वैदिक साहित्य में प्रयत्न किया गया है कि किस प्रकार कम से कम बन्धन लगाते हुए मार्जन का कार्य सम्पन्न किया जाए। इसका उपाय यह सोचा गया कि वरुण के साथ मित्र देवता की भी प्रतिष्ठा की जाए। मित्र का प्रभाव जितना अधिक होगा, वरुण का प्रभाव उतना ही कम होता जाएगा।

          कथासरित्सागर ९.१.७३ में एक कथा आती है कि वाल्मीकि ने लव को उसकी शय्या पर नहीं देखा तो सीता के भय से उन्होंने कुश से उसकी देह का निर्माण कर उसको लव के स्थान पर रख दिया। वही बाद में सीता-पुत्र कुश कहलाया। यह कथा बहुत सार्थक प्रतीत होती है। लव/रव का तात्पर्य श्रव, श्रवण हो सकता है क्योंकि लव का राज्य श्रावस्ती पुरी में है। यह श्रवण श्रुति का कोई रूप हो सकता है। लेकिन यह श्रवण वाल्मीकि के काम का नहीं है क्योंकि यह वर्म, कवच नहीं बन सकता। अतः वाल्मीकि लव को नहीं देख पाता। वाल्मीकि के काम तो कुश ही है जो रोमांच उत्पन्न करता है, कवच बनता है।  

     जैसा कि ऊपर उल्लेख किया जा चुका है, शतपथ ब्राह्मण ५.३.२.७ में उल्लेख है कि मित्र की स्थिति में न तो कुश हिंसा करता है, न कांटा। इस कथन को और आगे ले जाया जा सकता है। दैनिक जीवन में घटने वाली प्रत्येक सामान्य सी घटना भी जब हमारे ऊपर कांटे जैसा प्रभाव डाले और हमारा मैत्री भाव स्थिर रहे, तभी मित्र की स्थिति कही जा सकती है। यही पुराणों के कौशिक विश्वामित्र की स्थिति हो सकती है। विश्वामित्र को पुराणों में मूल रूप से क्षत्रिय कहा जाता है जिन्होंने अपनी साधना से ब्राह्मणत्व प्राप्त किया। ब्रह्मत्व प्राप्ति का एक उपाय तो विश्वामित्र ने यह किया कि उन्होंने अजीगर्त ब्राह्मण के मध्यम पुत्र शुनःशेप को अपने ज्येष्ठ पुत्र के रूप में स्वीकार कर लिया। आख्यान इस प्रकार है कि अजीगर्त ब्राह्मण ने गायों के बदले अपने मध्यम पुत्र शुनःशेप को बेच दिया जिसकी पुरुष यज्ञ में बलि दी जानी थी। विश्वामित्र के १०० पुत्र थे। जब विश्वामित्र ने यज्ञ में शुनःशेप के जीवन की रक्षा की तो शुनःशेप विश्वामित्र का दत्तक पुत्र बनने को तैयार हो गया लेकिन उसकी शर्त यह थी कि वह ज्येष्ठ पुत्र के रूप में रहेगा। विश्वामित्र ने अपने १०० पुत्रों से पूछा। उनमें जो ५० शुनःशेष से ज्येष्ठ थे, उन्होंने शुनःशेप का कनिष्ठ भ्राता बनना अस्वीकार कर दिया। उन्हें विश्वामित्र ने शाप दे दिया कि तुम्हारी सन्तानें दस्यु आदि हों। विश्वामित्र के शेष ५० पुत्रों में मधुच्छन्दा ज्येष्ठ था। इन सभी ५० पुत्रों ने शुनःशेप का कनिष्ठ भ्राता बनकर रहना स्वीकार कर लिया। शुनःशेप का दूसरा नाम देवरात हो गया। ऋग्वेद का आरम्भ मधुच्छन्दा ऋषि के सूक्तों से होता है। इस आख्यान पर ध्यान दिया जाए तो यह मध्यम का ज्येष्ठ में रूपान्तरण है। मधुच्छन्दा विश्वामित्र का मध्यम पुत्र था, लेकिन वह एक प्रकार से शुनःशेप के पश्चात् ज्येष्ठ बन गया। इस रूपान्तरण की तुलना लौकिक संगीत के मध्यम स्वर की वैदिक संगीत के प्रथम स्वर में रूपान्तर होने से की जा सकती है। लौकिक संगीत में जो स्वर मध्यम कहा जाता है, वही वैदिक सामगान में प्रथम स्वर कहा जाता है। दूसरे शब्दों में, लौकिक संगीत में मध्यम स्वर की आवृत्ति षड्ज और निषाद स्वरों के बीच में होती है, लेकिन सामगान में उसकी आवृत्ति सबसे अधिक होती है। अब दूसरी ओर अजीगर्त या ऋचीक के ब्राह्मण वंश की ओर भी देखना होगा कि उन्होंने क्षत्रियत्व के अंश का ग्रहण कैसे किया। उन्होंने गाधि की कन्या सत्यवती का पाणिग्रहण किया। सत्यवती को कौशिकी भी कहा जाता है। फिर उनके जमदग्नि और उनके परशुराम क्षत्रिय गुण वाले पुत्र हुए जिन्होंने ब्राह्मणत्व की रक्षा के लिए दुष्ट क्षत्रियों का नाश किया। इस कथा का और अधिक विस्तार भविष्य में अपेक्षित है।

क्षत्रिय और ब्राह्मण का एक अन्तर बहुत सूक्ष्म रूप से शतपथ ब्राह्मण १.४.१.१७ में बताया गया है। आख्यान है कि विदेह माथव राजा जब अग्नि को अपने मुख में धारण करने में असमर्थ हो गया तो वह अग्नि पृथिवी पर गिर पडी और उसने पृथिवी को जलाना आरम्भ कर दिया। उसने सब नदियों को जला दिया, लेकिन जो सदानीरा(जिसमें सदा नीर रहता है-सायण भाष्य) नदी है, जो गिरि के उत्तर में बहती है, उसे नहीं जलाया। जिस भाग को उसने जला दिया, उसमें तो बहुत से ब्राह्मण निवास करते हैं। जो भाग नहीं जलाया, वह ब्राह्मणों के निवास के अयोग्य है। इस प्रकार सदानीरा नदी मर्यादा है। सदानीरा नदी के एक ओर विदेह है, एक ओर कोसल राज्य। कोसल राज्य ब्राह्मणों के निवास के अयोग्य है। कोसल शब्द का मूल कुश प्रतीत होता है। अग्नि द्वारा जलाने से तात्पर्य पापों को जलाने से हो सकता है।

     वैदिक साहित्य में एक तो कुश शब्द है, एक कुशी। कर्मकाण्ड में उद्गाता गण द्वारा सामगान करते समय जो प्रादेशमात्र काष्ठ खण्ड पृथिवी पर स्थापित किया जाता है, उसे वैदिक पदानुक्रम कोश में कुशी कहा गया है। कुशी दो प्रकार की होती है स्वर्ण और रजत प्रकार की(तैत्तिरीय ब्राह्मण १.५.१०.७, शतपथ ब्राह्मण ३.६.२.९ इत्यादि)। इन्हें दीक्षा और तप कहा गया है। अन्यत्र(तैत्तिरीय ब्राह्मण) अहोरात्र कहा गया है जिनसे आदित्य का जन्म होता है। जैमिनीय ब्राह्मण ३.४० में सामगान के निधन की तुलना कुशी से की गई है जिसके द्वारा दिशाओं का वेधन किया जाता है, वैसे ही जैसे कुशी द्वारा चर्म का वेधन किया जाता है। वर्तमान काल में कुशी का महत्त्व इसलिए है कि गौतम बुद्ध की मृत्यु कुशीनारा स्थान पर कही जाती है और बौद्ध धर्मावलम्बियों में इन दोनों शब्दों का बहुत महत्त्व है। वैदिक दृष्टिकोण से, कुशीनारा से तात्पर्य कर्मकाण्ड की अन्वाहार्यपचन अग्नि या दक्षिणाग्नि से हो सकता है। इस अग्नि का देवता नल नैषध है। पुराणों का नल-दमयन्ती आख्यान प्रसिद्ध ही है। नल के बारे में प्रसिद्ध है कि उसे जो ८ वरदान मिले हुए थे, उनमें से एक वरदान यह था कि वह जहां चाहेगा, वहीं जल प्रकट हो जाएगा। और पुराणों का सार्वत्रिक श्लोक है आपो नारा इति प्रोक्ता, अर्थात् आपः को नारा कहा जाता है। नर शब्द इंगित करता है कि इस स्थिति में द्यूत विद्यमान हो भी सकता है, नहीं भी।

 

अधिपति-ज्योतिष्मान्/हिरण्यरेता

वर्ष नाम

अग्नि ११९.११

कूर्म

गरुड १.५७.९

देवीभागवत ८.१२.३०(हिरण्यरेता)

ब्रह्माण्ड १.२.१९.५४

भागवत ५.२०.१४

मत्स्य १२२.६५

वराह ८७.१

विष्णु २.४.३४

उद्भिद

 

उद्भिद

वसु

उद्भिद

वसु

उन्नत/श्वेत

श्वेत/उद्भिद्

उद्भिद

धेनुमान्

 

वेणुमान्

वसुदान

वेणुमण्डल

वसुदान

लोहित/वेणुमण्डल

लोहित/वेणुमण्डल

वेणुमान्

द्वैरथ

 

द्वैरथ/स्वैरथ

दृढरुचि

रथाकार

दृढरुचि

जीमूत/स्वैरथाकार

जीमूत/रथाकार

वैरथ

लम्बन

 

लम्बन

नाभिगुप्त

लवण

नाभिगुप्त

हरिकं/लवण

हरि/बलाधनं

लम्बन

धैर्य्य

 

धृति

स्तुत्यव्रत

धृतिमद्

स्तुत्यव्रत

ककुद्/धृतिमान्

x

धृति

कपिल

 

प्रभाकर

विविक्त

प्रभाकर

विविक्त

महिष/प्रभाकर

x

प्रभाकर

प्रभाकर

 

कपिल

देवक

कपिल

वामदेव

कपिल

x

कपिल

 

पर्वत नाम

अग्नि ११९.१३

कूर्म १.४९.२०

गरुड १.५७.१०

देवीभागवत ८.१२.३०

ब्रह्माण्ड १.२.१९.५४

भागवत ५.२०.१५

मत्स्य १२२.५१

वराह ८७.१

विष्णु २.४.४१

विद्रुम

विद्रुम

विद्रुम

चक्र

विद्रुम

चक्र

कुमुद/विद्रुमोच्चय

कुमुद/विद्रुम

विद्रुम

हेमशैल

होम/हेम

हेमशैल

चतुःशृङ्ग

हेम

चतुःशृङ्ग

उन्नत/हेम

उन्नत/हेम

हेमशैल

द्युतिमान्

द्युतिमान्

द्युतिमान्

कपिल

द्युतिमान्

कपिल

बलाहक/द्युतिमान्

बलाहक

द्युतिमान्

पुष्पवान्

पुष्पवान्

पुष्पवान्

चित्रकूट

पुष्पवान्

चित्रकूट

द्रोण/पुष्पवान्

द्रोण/पुष्पवान्

पुष्पवान्

कुशेशय

कुशेशय

कुशेशय

देवानीक

कुशेशय

देवानीक

कङ्क/कुशेशय

कङ्क/कुशेशय

कुशेशय

हरि

हरि

हरि

ऊर्ध्वरोमा

हरि

ऊर्ध्वरोमा

महिष/हरि

महिष/हरि

हरि

मन्दराचल

मन्दर

मन्दराचल

द्रविण

मन्दर

द्रविण

ककुद्मान्/मन्दर

ककुध्र/मन्दर

मन्दराचल

 

नदी नाम

अग्नि

कूर्म १.४९.२१

गरुड १.५७.११

देवीभागवत ८.१२.३३

ब्रह्माण्ड १.२.१९.६१

भागवत ५.२०.१५

मत्स्य १२२.७१

वराह ८७.३

विष्णु २.४.४२

 

धूतपापा

धूतपापा

रसकुल्या

धूतपापा

रसकुल्या

धूतपापा/योनि

प्रतोया/ प्रवेशा

धूतपापा

 

शिवा

शिवा

मधुकुल्या

शिवा

मधुकुल्या

सीता/निशा

शिवा/ यशोदा

शिवा

 

पवित्रा

पवित्रा

मित्रविन्दा

पवित्रा

मित्रविन्दा

पवित्रा/वितृष्णा

चित्रा/ कृष्णा

पवित्रा

 

सम्मिता

सन्मति

श्रुतविन्दा

सन्तति

श्रुतविन्दा

ह्रादिनी/चन्द्रभा

ह्रादिनी/ चन्द्रा

सम्मति

 

विद्युत्

विद्युदभ्रा

देवगर्भा

विद्युत्/विद्युद्दम्भा

देवगर्भा

विद्युत्/शुक्ला

विद्युल्लता/ शुक्ला

विद्युत/विद्युदम्भा

 

प्रभा

मही

घृतच्युत्

दम्भा

घृतच्युता

पुण्ड्रा/विभावरी

वर्णा/ विभावरी

अम्भा

 

रामा

x

मन्दमालिका

मही

मन्त्रमाला

महती/धृति

महती/ धृति

मही

 

कुश

संदर्भ

*अग्निष्टोम प्रातःसवनम् : अथ दक्षिणे द्वार्बाहौ कुशहस्तमुपनिगृह्य दर्भणं प्रवयति दर्भणे स्पन्द्यां विष्णोः स्यूरसीति बौ.श्रौ.सू. 6.25

*द्वौ कुशमयौ वेदावेकं मौञ्जं वेदं बौ.श्रौ.सू. 9.5:8

*अथैतं कुशमयं वेदं विस्रस्य दध्ना मधुमिश्रेण समज्य जघनेन प्रचरणीयं महावीरं प्रतीचीनाग्रं संस्पृष्टं विस्तृणाति बौ.श्रौ.सू. 9.15

*अग्निचयनम् : उखाः संभरिष्यन्नुपकल्पयते अश्वं च गर्दभं च तयोरेव रशने मौञ्ज्यौ वा कुशमय्यौ वा। - बौ.श्रौ.सू. 10.1:2

**पर्णमयमिध्ममित्यथ वृथाग्निमुपसमाधाय कुशमयं बर्हिं स्तीर्त्वा पर्णमयान्परिधीन्परिधाय - - - - बौ.श्रौ.सू. 14.16

*अश्वमेध : द्वे रशने मौञ्जं च कुशमयीं चोभे त्रयोदशारत्नि बौ.श्रौ.सू. 15.2:3

*ऐषीकं शूर्पमिति। सूत्रं बौधायनस्य दर्भमयं कुशमयं वेति शालीकि प्रत्यक्षमित्यौपमन्यवः। - बौ.श्रौ.सू. 21.2:22

*इध्माबर्हिषोरुपसादनं इति। - - - - -अत्रैवास्मा आसीनायेध्माबर्हिराहरेत्तदादाय प्राङि्यात्कुशहस्तश्च पृष्ठ्याकालं प्राङ् स्तृणन्गच्छेदिति। - बौ.श्रौ.सू. 21.14

*स्वयंकृतेष्विति। सूत्रं शालीकेरत्रो ह स्माह बौधायनो गोन्यासप्रमृदितानां कुशानां बर्हिः संनह्येत्स्वयंपतितानां काष्ठानामिध्मं बौ.श्रौ.सू. 22.17

*कोशं बर्हिः। - का.श्रौ.सू. 1.3.12

*कुशौ समावप्रशीर्णाग्रावनन्तर्गर्भौ कुशैः छिनत्ति पवित्रे स्थ इति का.श्रौ.सू. 2.3.30

*वसोः पवित्रमिति पवित्रमस्यां बध्नाति कुशौ। त्रिवृद्वा। - का.श्रौ.सू. 4.2.15

*अग्नेर्जनित्रमिति शकलमादाय वेद्यां करोति। वृषणाविति कुशतरुणे तस्मिन् का.श्रौ.सू. 5.1.2

*कुशप्रस्वः प्रस्तर उपसन्नद्धः का.श्रौ.सू. 5.1.20

*त्र्येण्या शलल्या विनीय त्रीणि कुशतरुणान्यन्तर्दधात्योषध इति का.श्रौ.सू. 5.2.15

*अनैडकीरूर्णाः प्रक्षाल्याश्लेषयेत्तयोः। कुशोर्णा वा ऽभावे। - का.श्रौ.सू. 5.3.8

*ओषध इति कुशतरुणं तिरस्कृत्य स्वधित इति परशुना प्रहरति का.श्रौ.सू. 6.1.12

*परिवीयमाणायानुवाचयति त्रिगुणं त्रिव्यामा कौशीं रशना तया नाभिमात्रे त्रिवृतं परिव्ययति। - का.श्रौ.सू. 6.3.13

*द्विगुणरशनया द्विव्यामया कौश्या पाशं कृत्वाऽन्तरा शृङ्गमभिदक्षिणं बध्नात्यृतस्य त्वेति। - का.श्रौ.सू. 6.3.24

*यूपवत्कुशतरुणम्(अन्तर्दधाति) का.श्रौ.सू. 7.2.8

*कुशपवित्रैश्चित्पतिर्मेति पावयति सप्तभिः सप्तभिः प्रतिमन्त्रमच्छिद्रेणेति - - -का.श्रौ.सू. 7.3.1

*मैत्रावरुणमयं वामिति। पयसा श्रीणात्येनं कुशावन्तर्धाय राया वयमिति का.श्रौ.सू. 9.6.9

*हूयमानेषु कुशतरुणेन जुहोत्यहं त्वदस्मीत्यहं त्वदस्मीति का.श्रौ.सू. 10.9.31

*नेष्टा पत्नीमानेष्यन्कौशं वासः परिधापयति चण्डातकं दहरं वा। - का.श्रौ.सू. 14.4.21

*पञ्चगृहीतेनोद्गृह्णन्नभिजुहोति सजूरब्द इति। कुशस्तम्बमुपदधाति मध्ये तूष्णीम् का.श्रौ.सू. 17.3.1

*उत्तरवेदिं निवपति चत्वारिंशत्पदां युगमात्रीं वा सर्वतः कुशस्तम्बे का.श्रौ.सू. 17.3.13

*(यदि मन्थन पर अग्नि उत्पन्न न हो तो आहुति) : कुशस्तम्बे वा का.श्रौ.सू. 25.4.6

*कुशतरुणेन जुहोति हुतस्य चाहुतस्य चाहुतस्य हुतस्य च पीतापीतस्य सोमस्येन्द्राग्नी पिबतं सुतमिति। वषट्कृते। - का.श्रौ.सू. 25.12.1

*समस्तपाण्यङ्गुष्ठोऽग्रेणाहवनीयं परीत्य दक्षिणतः कुशेषूपविशेत् आश्वलायन श्रौ.सू. 1.12.8

*पूर्वामाहुतिं हुत्वा कुशेषु सादयित्वा गार्हपत्यमवेक्षेत पशू्न्मे मच्छेति। अथोत्तरां - - - भूयिष्ठं स्रुचि शिष्ट्वा त्रिरनुप्रकम्प्यावमृज्य कुशमूलेषु निमार्ष्टि पशुभ्यस्त्वेति। - आ.श्रौ.सू. 2.3.20

*अथैनां कुशैः प्रक्षाल्य चतस्रः पूर्णाः प्रागुदीच्योर्निनयतृतुभ्य स्वाहा दिग्भ्य स्वाहा - - - -आ.श्रौ.सू. 2.4.13

*पञ्चमीं कुशदेशे पृथिव्याममृतं जुहोम्यग्नये वैश्वानराय स्वाहेति। षष्ठं पश्चाद्गार्हपत्यस्य प्राणममृते जुहोम्यमृतं प्राणे जुहोमि स्वाहेति आ.श्रौ.सू. 2.4.14

*- - - - -शीतोष्णा अपः समानीयैकविंशतिमासु यवान्कुशपिञ्जूलांश्चावधाय ताभिरद्भिरवर्थं कुर्वीत ताभिरेनमाप्लायवयेज्जीवानामस्यता 3 । - - आ.श्रौ.सू. 6.9.1

*यावत्यो यावत्यः कुशानां नवतो दशतो वा। निष्केवल्ये तावतिसूक्ता मध्यंदिनाः स्युरिति महान्यायः। - आ.श्रौ.सू. 8.5.7

*विवाहे प्रतिश्रुति होमः : दक्षिणेन कुशानादाय सव्येनापनोति। दक्षिणं जान्वाच्य प्रागग्रैः कुशैः परिस्तृणाति। त्रिवृत् पञ्चवृद्वा। पुरस्तात् प्रथमम्। अथ पश्चान्मूलान्यग्रैः प्रच्छादयति - - - कौषीतक गृह्य सूत्र 1.3.6

*विवाहे प्रतिश्रुतिहोमः : दक्षिणेन कुशानादाय सव्येनापनोति। - - -  अलंकृत्य कुशतरुणाभ्यां प्रदक्षिणमग्निं त्रिः पर्युक्षति महान्तं कोशं इति कौ.गृ.सू. 1.5.1

*गर्भ रक्षणम् : तृतीये मासि पुंसुवनम्। पुष्येण श्रवणेन वा सोमांशुं प्रेषयित्वा कुशदण्डकं वा न्यग्रोधस्य वा स्कन्धस्यान्त्यां शुङ्गां यूपस्याग्निष्ठां वा संस्थिते वा यज्ञे जुह्वः संस्रवाम् कौ.गृ.सू. 1.12.8

*चूळाकर्म : अग्निमुपसमाधाय - - - - अनळुहं कुशभित्तिं च केशप्रतिग्रहणमादर्शं लोहक्षुरं नवनीतं चोत्तरत उपनिदधाति। - कौ.गृ.सू. 1.21.6

*चूडाकर्म : - - - केशपक्षं त्रिरभ्यनक्ति। एवमेव नवनीतेन छित्वा। ओषधे त्रायस्वैनम् इति कुशतरुणमन्तर्निदधाति। केशान् कुशतरुणं चादर्शेन स्पृष्ट्वा तेजोऽसि स्वधितिष्टे पिता मैनं हिंसीः इति लोहक्षुरमादत्ते येनावपत् सविता क्षुरेण - - - इति केशाग्राणि छिनत्ति कुशतरुणं वा। - कौ.गृ.सू. 1.21.10

*उपनयने सावित्र्यनुवचनम् : अभिवाद्य पादावाचार्यस्य च पाणी प्रक्षाल्य मूले कुशतरुणान् गृह्णाति। तान् सव्येनाचार्योऽग्रे संगृह्य दक्षिणेनाद्भिः परिषिञ्चति। - - - कौ.गृ.सू. 2.4.3

*समा ते कुशतरुणानादाय आनळुहेन गोमयेन मूलकुण्डं कृत्वा यथोक्तमद्भिः परिषिञ्चति कौ.गृ.सू. 2.4.24

*सर्पबलिः : उत्तरेणाग्निं प्रागग्रेषु कुशेषु शुचौ वा देशे दिव्यानां सर्पाणामधिपतिं उन्नीयताम् दिव्याः सर्पा उन्नीयताम् इत्यपो निनयति कौ.गृ.सू. 4.2.3

*और्ध्वदेहिकम् : प्रेतमाहिताग्निं ज्ञात्वाजस्रानग्नीन् कुर्वन्ति। विहारं दक्षिणतो विहृत्य। कुशानामेवमग्रता। - कौ.गृ.सू. 5.1.6

*अप्रच्छिन्नाग्रावनन्तर्गर्भौ प्रादेशमात्रौ कुशौ नाना ऽन्तयोर्गृहीत्वा ऽङ्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यां उत्तानाभ्यां पाणिभ्यां आ.गृ.सू. 1.3.3

*त्रेण्या च शलल्या त्रिभिश्च कुशपिञ्चूलैर्रूध्वं सीमन्तं व्यूहति भूर्भुवः स्वरोमिति त्रिः आ.गृ.सू. 1.14.4

*चतसृषु चतसृषु कुशसूनासु चतसृषु दिक्षु बलिं हरेद्यास्ते रुद्र पूर्वस्यां दिशि सेना आश्वलायन गृह्य सूत्र 4.9.20

*स वै कुशैः(अग्निं) उद्धरति दारुभिर्वा अग्र उद्धरति दारुभिरग्रे दारुभिरपरं जामि कुर्यात्समदं कुर्यादापो वै वर्षा आपः कुशा वर्षा ऋतून्प्राविशदद्भिरेवैनमेतदद्भ्यो निर्मिमीते। - काण्व शतपथ ब्राह्मण 1.2.3.9

*केश वपनम् : स कुशतरुणकमभिनिदधात्योषधे त्रायस्वेति वज्रो वा एष यत्क्षुरस्तदेनमेतदोषधिभिरेवान्तर्दधाति तथैनमेष वज्रो न हिनस्ति स्वधिते मैन ँ हि ँसीरिति प्रच्छिनत्ति का.श.ब्रा. 4.1.2.5

*अथैनं कुशतरुणकैः पवयति पवित्रं वै मेधः कुशाः पवित्रपूतो मेध्यो दीक्षा इति तदेकमेव स्यादयं वाव पवित्रं योऽयं पवते स वा अयमेक इवैव पवते सो ऽयं पुरुषे ऽन्तः प्रविष्टः प्राङ् च प्रत्यङ् च तौ प्राणोदानौ का.श.ब्रा. 4.1.3.14

*सो ऽधिमन्थनमादत्ते ऽग्नेर्जनित्रमसीत्येतस्माद्धि दारुणो ऽधिजायते वृषणौ स्थ इति कुशतरुणके तद्याविमौ स्त्रिया एतावेवैता उर्वश्यसीत्यधरारणिम् आयुरसीत्याज्यविलापन्यामनक्ति पुरूरवा असीत्युत्तरारणिम् का.श.ब्रा. 4.4.1.14

*यूप व्रश्चनम् : अथ यत्र वृश्चन्भवति तत्कुशतरुणकमभिनिदधात्योषधे त्रायस्वेति वज्रो वा एष यत्परशुस्तदेनमेतद् ओषधिभिरेवान्तर्दधाति तथैनमेष वज्रो न हिनस्ति स्वधिते मैन ँ हि ँसीरिति प्रहरति का.श.ब्रा. 4.6.4.13

*अथैतां परिस्रुतमाहरन्ति तां कुशपवित्रेण पवयति पवित्रं वै मेधः कुशाः पवित्रपूतया मेध्यया प्रचराणीति। - का.श.ब्रा. 7.5.1.14

*हानौ तूपायनशब्दशेषत्वात् कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानवत्तदुक्तम् ब्रह्मसूत्र 3.3.26

Modern technology of saving memory on a disk involves coating of a surface with an anisotropic  magnetic material whose particles have axial shape. The advantage of axial shape is that the magnetic field of one particle does not interact with the magnetic field of the other. Thus, to feed some information, the magnetic field inside one axial particle can be changed while other particles will remain unaffected. It seems that the same idea has been expoited in the area of consciousness also. There is so much talk of axis in ancient mythology. In common parlance, there is still a word called Kushaagra Buddhi for one who has sharp intellect.  Here Kusha is a grass which has sharp edges. This can be called a form of axis. The plough is another example of an axis used to write information, supposedly on earth. Our whole body is covered with fine hair. These hair are also a form of axis. And the palm, face etc.  are  free from hair. Palm is used to write the information on hair.

Smriti

Further details

 

प्रथम लेखन १७-६-२०११ ई.(आषाढ कृष्ण द्वितीया, विक्रम संवत् २०६८)

Modern technology of saving memory on a disk involves coating of a surface with an anisotropic  magnetic material whose particles have axial shape. The advantage of axial shape is that the magnetic field of one particle does not interact with the magnetic field of the other. Thus, to feed some information, the magnetic field inside one axial particle can be changed while other particles will remain unaffected. It seems that the same idea has been expoited in the area of consciousness also. There is so much talk of axis in ancient mythology. In common parlance, there is still a word called Kushaagra Buddhi for one who has sharp intellect.  Here Kusha is a grass which has sharp edges. This can be called a form of axis. The plough is another example of an axis used to write information, supposedly on earth. Our whole body is covered with fine hair. These hair are also a form of axis. And the palm, face etc.  are  free from hair. Palm is used to write the information on hair.

Further details

 

Make a free website with Yola